Casharka Kalfadhiga 17/19

Fahamka iyo ixtiraamka carruurta waddada

MAXAY CARUUR BADAN U GO’AANSADAAN INAY KU NOOLAADAAN WADOOYINKA ?

Cilmi baaris ayaa muujisay in caruur aad u badan ay go’aansadaan in ay ku noolaadaan waddooyinka. Badankoodu waa 5 ilaa 16 sano jir. Bariga Afrika (iyo adduunka oo dhan), dadku way ka tagaan tuulooyinkoodii waxayna u guuraan magaalooyinka waaweyn. Deegaanka cusub ee magaalada ayaa culays saaraya qoysaska iyo awooda ay u leeyihiin inay bixiyaan daryeel, jacayl iyo ilaalin caruurtooda. Saboolnimada iyo shaqo la’aanta (sidoo kale waxaa sabab u ah COVID-19) waxay kordhiyaan walbahaarka waalidka. Cadaadiskan saaran qoysaska ayaa kordhiya rabshadaha qoyska, furriinka, balwadda, ka-tagidda dugsiga, iyo uurarka da’yarta. Daraasadihii ugu dambeeyay ee qaranku waxay muujinayaan in ku dhawaad kala badh dhammaan dhallinta Tansaaniya iyo Kenya ay la kulmeen rabshado ay gaysteen qaraabada iyo/ama dadka madaxda ah. Mid ka mid ah saddexdii gabdhood ee Tanzania iyo Kenya ayaa sheegtay in markii ugu horreysay ee ay la kulmaan galmo lagu qasbay. Saboolnimada, isku dhacyada guurka, iyo walbahaarka qoysaska ayaa ka dhiga caruur iyo dhalinyaro badan inay cararaan. Rwanda, in ka badan kala badh carruurta darbijiifka ah ayaa leh waalid nool.

Tusaale: kooxda dariiqyada sii kordheysa waa caruur da’yar oo ay dhaleen hooyooyin kelidood ah. Dhalinyaradu waxay inta badan ka cararaan marka dhaqanka qoysku ka filayo inay la wareegaan culayska iyo waajibaadka badan ee aabbaha maqan ama dhintay, si ay u masruufaan hooyadood keligood ah iyo walaalahood. Canugii hore ee darbijiifka ahaa Mugabo wuxuu leeyahay: “ Waxaan lahaa afar gabdhood oo walaalo ah iyo shan walaalo ah. Waxaan ahayn dad aad sabool u ah, oo hooyadayo oo keliya ayaa na daryeelaysay. Waxay ahayd inaan maalintii oo dhan ka shaqeeyo ururinta qashinka. Markii ay dhimatay waxaan jiray laba iyo toban jir. Ehelkaygu waxay ii sheegeen inay heli doonaan dhammaan hantida hooyaday, waana inaan ku qasbanaa dhaqanka oo aan masruufo dhammaan walaalahay iga yar. Waxa aan ogaa in ay tani ii suurtoobayso, markaas aniga oo wadne dhiig ah ayaan la cararay. Hadda waxaan jiraa todoba iyo toban, waxaanan ku noolahay dariiqa. Maalin kasta waxaan ka fikiraa walaalahay yar yar iyo walaalahay ”.

KWA NINI NI CHANGAMOTO KUFANYA KAZI NA WATOTO WA MTAANI?

Caruurta darbi jiifka ah ayaa inta badan maamulada iyo bulshadu u arkaan dhibanayaal sabool ah, ama dambiilayaal. Carruurtan waxaa badanaa loogu yeeraa ereyo sharaf dhac ah.

Axdiga Qaramada Midoobay ee Xuquuqda Carruurta ayaa dhigaya in carruurta darbijiifka ah ay leeyihiin xuquuq la mid ah tan ilmo kasta: helitaanka daryeel caafimaad, ilaalin, nafaqo iyo waxbarasho. Laakiin inta badan, xuquuqahani waa kuwo xaqiiqda ka fog, waana inay naftooda u halgamaan maalin kasta. Dhab ahaantii, carruurtan waa in lagu majeertaa garaadka, hal-abuurka iyo ruuxa ka caawiya inay u adkaystaan nolosha waalid la’aan, muddo dheer ka hor intaanay carruurnimadooda dhammaan. Waxay ka gudbaan caqabado aan tiro lahayn maalin kasta: waayida waalidiinta, gaajada, eexda, iyo dhammaan khataraha nolosha waddooyinka. Qaar baa dembiilayaal noqda si ay u badbaadaan, laakiin weli waxay u baahan yihiin daryeel.

Baxnaaninta iyo nolosha qoyska korinta waxay noqon kartaa caqabad, sababtoo ah ilmuhu kalsooni kuma qabo dadka waaweyn, wuxuuna ku xiran yahay xiriirka waddooyinka. Sida hal cunug uu yiri: ” wadadu waa hooyaday iyo aabbahay “. Isku dayo badan oo lagu caawinayo ayaa guuldarraystay sababtoo ah kalsooni la’aantan, iyo carruurtu inta badan waxay ka cararaan qoyska korinta ama xarunta dhaqancelinta. Haddii aan fahamno oo aan ixtiraamno, waxaan dib u dhisi karnaa kalsoonidooda daryeel bixiyayaasha, tallaabo tallaabo.

WADA XAAJOODKA KOOXDA

10 daqiiqo

• Sidee carruurta darbi-jiifka ah u eegaan mas’uuliyiinta iyo ra’yiga dadweynaha ee bulshadeena?
• Miyaynu naqaanaa tusaalooyinka carruurta darbi-jiifka ah ee ku guulaysta inay noolaadaan in kasta oo ay jiraan rajo la’aan iyo daryeel jacayl la’aan?
• Sidee ayay carruurtu nooga jawaabaan markaan isku dayno inaan soo ceshano kalsoonida dadka waaweyn?