Casharka Kalfadhiga 16/21

Hordhac: waa maxay ciyaartu?

Dhaqan kasta Carruurta iyo dadka waaweyn waxay leeyahiin ciyaaro ay ciyaaraan – laakiin waa maxay sababta ciyaartu ay muhiim u tahay? Ciyaartu waa qayb ka mid ah hab-dhaqanka sahaminta carruurta: haddii ilmuhu dareemo ammaan waxa uu bilaabayaa inuu sahamiyo, la ciyaaro, oo uu dhexgal la sameeyo daryeelayaasha iyo carruurta kale. Marka la ciyaarayo, maskaxdu waxay bilowdaa korriin, ilmuhuna wuxuu sameeyaa xirfado aasaasi ah oo muhiim ah oo uu u baahan doono nolosha dambe: sidauu u ilaalin lahaa  dheelitirka, u xakameeyo xubnaha jirkiisa, iyo barashada sharciyada sida loola shaqeeyo dadka kale. Waxaad arki kartaa ilmo ciyaaraya ciyaar isku mid ah marar badan, ilaa uu ka yeesho xirfad qumman. Ciyaartu waa habka ugu horreeya ee wax loo barto.

Ciyaartu waxay horumarisaa waxqabadka dugsiga ee carruurta, waxayna u diyaarisaa xirfadaha nolosha dadka waaweyn: feejignaanta, xusuusta, awoodda aqbalida in isku dayo badan oo guuldarraystay loo baahan yahay si loo helo xirfad, awoodda wada shaqaynta iyo la qabsiga dadka kale marka aad ciyaareyso, qoob ka ciyaarka, ama wada heesida. Awoodda fahamka qawaaniinta, iwm. Qaybta ugu muhiimsan ee ciyaartu sifudud: waa madadaalo! Xitaa carruurta murugada leh ee la ildaran walaaca ba’an waxay isla markiiba bilaabi doonaan inay ku raaxaystaan nolosha markaad ugu yeedho waxqabad cayaareed.

Dunida oo dhan ciyaaro kala duwan ayaa lagu yaqaanay qarniyo badan, kuwaas oo u dhexeeya kaararka iyo ciyaaraha looxa ilaa ciyaaraha door-ciyaar iyo ciyaaraha laadhuuga. Natiijooyinka qadiimiga ah ayaa caddaynaya in Afrikaanku ay ku hawlanaayeen ciyaaraha qarniyo badan.
Ciyaartu aad bay muhiim u tahay waxaa heshiiska Qaramada Midoobay ee xuquuqda carruurta uu si rasmi ah u aqoonsaday qodobka 31: xaqa ayay  ubadku u leeyahiin nasasho iyo firaaqo, iyo inay ciyaaraan oo ay sameeyaan  waxqabadyo madadaalo ku habboon da’da ilmaha oo uu si xor ah uga qaybqaado nolosha dhaqanka iyo fanka .

Ahmiyada ciyaartu waxay la xidhiidhaa fursadaha gaarka ah ee ay siiso caruurta iyo koriimadooda. Cilmi baaristu waxay farta ku fiiqday saddex qodob oo lagama maarmaan u ah daryeelayaasha si loo xoojiyo wanaagga iyo horumarka carruurta;

1. Taageerida xidhiidhka falcelinta leh
2. Xoojinta xirfadaha nolosha aasaasiga ah

3. Yaraynta waxyaabaha  walaaca abyyra

Ciyaartu waa hab lagu taageero saddexdaba. Ciyaarta carruurtu waxay ku koraan saaxiibtinimo, ka xaajoodaan cilaaqaadka, bartaan shucuurta sida masayrka, xanaaqa iyo caajiska waxayna la xiriiraan dabeecadda iyo deegaanka ku hareeraysan. Ciyaartu waxay lama huraan u tahay horumarka carruurta sababtoo ah waxay ka qayb qaadataa garashada, jireed, bulsho, iyo fayoobida shucuureed. Intaa waxaa dheer, ciyaartu waxay sidoo kale bixisaa fursad ku habboon daryeelayaasha si ay si buuxda ula macaamilaan carruurtooda oo ay u helaan farxad wadaag ah.

SABABMA AYAY CIYAARTA MUHIIM UGU TAHAY HORUMARKA CARRUURTA?

Cilmi baaris ayaa muujisay in ciyaartu ay faa’iido badan u leedahay horumarka carruurta. Waxay wanaajisaa caafimaadka, tayada nolosha, waxayna muhiim u tahay horumarka maskaxda caafimaadka qabta. Waxay u ogolaataa carruurta inay la falgalaan oo ay la qabsadaan  adduunka ku hareeraysan, si ay u abuuraan oo ay u sahamiyaan iyo sidoo kale inay iska baaciyaan cabsida.

Iyadoo loo adeegsanayo carruurta ciyaarta:

• Ayaa kalsoonidooda la dhisaa oo la kordhiyaa iskalsoonida iyo ixtiraamka nafta
• Ayaa la kobciyaa  xirfadahooda bulsheed, luqadda iyo isgaarsiinta
• Ayaa la baraa sida loo daryeelo dadka kale iyo deegaanka
• Ayaal a horumarnayaa xirfadaha jirka oo la wanaajinyaa caafimaadkooda jireed
• Horumarinta xidhiidhka ay la leeyihiin bulshada
• Ku dhis adkeysi adiga oo khatar gelinaya, xalinaya dhibaatooyinka iyo la tacaalida xaaladaha cusub

  Ciyaartu waa hab si fudud u caawiya carruurta inay wax bartaan. Qaybaha kala duwan ee cayaartu waxay taageeraan garaadka, jireed iyo korriinka bulsho/dareen ee carruurta. Cilmi-baaristu waxay muujinaysaa in awoodda wax-barashada dugsiga ay aad u wanaajiso haddii ciyaartu ay qayb ka tahay nolol maalmeedka.

Horumarka garaadka

Garaadka Carruurtu waxuu ku koraan dhammaan ciyaaraha noocyadooda kala gadisan. Bal qiyaas ilmo dhisaya dhismo leben ah. Si u dhiso munaaradda, ilmuhu waxa uu isticmaalayaa xirfadaha qorshaynta iyo horumarinta marka uu nashqadeynayo munaaradda. Waxaa intaa dheer, ilmuhu wuxuu baran doonaa sida loo xakameeyo niyad-jabka marka munaaradu dunto. Ilmuhu wuu isku dayi doonaa ilaa uu si kibir leh u habeeyo dhaqdhaqaaqiisa. Sidan waxay ku baranaysaa xirfadaha xallinta mashaakilaadka. Halkan waxaa ah liiska hawlaha kale ee ciyaaraha ee taageera korriinka garaadka ee carruurta:

• Kala-soocidda alaabta lagu ciyaaro iyo xallinta xujooyinka waxay ka caawisaa carruurta inay bartaan tirooyinka iyo qaababka.
• Ciyaaraha kaararka iyo ciyaaraha looxa waxay caawiyaan kor u qaadida dhaqanka barashada carruurta iyo korriinka waxbarashada
• Samaynta ciyaaraha u gaarka ah waxay ka caawisaa carruurta inay tarjumaan, la xidhiidhaan oo ay sahamiyaan adduunka ku hareeraysan
• Barashada heesaha iyo heesidu waxay caawiyaan horumarinta luqadda

Horumarka jidheed

Horumarka jidheed ee carruurta waxaa si xoog leh u taageera ciyaarta. Tusaale ahaan, carruurta yaryar oo riixaya oo jiidaya alaabta ay ku ciyaaraan iyo sidoo kale qaadista waxyaabaha yaryar waxay taageertaa horumarinta xirfadaha dhaqdhaqaaqa aasaasiga ah. Carruurta da’da weyn waxay ku koraan xirfadaha jireed iyo dhaqdhaqaaqa sida wax tuuris, soo qabasho, fuulista iyo qorista.

Barashada sida loo dhaqdhaqajiiyo jirkeena si habsami leh – lugaha, gacmaha, cududaha iyo murqaha – waxaa loo yaqaan “xirfadaha dhaqdhaqaaqa”. Horumarinta xirfadaha dhaqdhaqaaqa dhaqdhaqaaqa si fudud ayaa loo taageeri karaa iyada oo la dhisayo waddooyin yar yar oo “buuryo” ah oo ka soo baxa jirrid geed ama dhagaxyo oo laga codsado carruurta inay hal lug oo keliya saaraan kor oo ku istaagaan wakhti. Sidoo kale, dheellitirka carruurta waxaa lagu wanaajin karaa iyadoo looxyo la dhex dhigo laba kurti oo geed ah dhexdooda, si ay carruurtu tijaabiyaan xirfadahooda dheellitirka.

Tusaale: Nadege waa lix jir. Waxaa laga helay waddooyinka iyada oo ku dhawaad laba sano jir ah. Ma kicin, sidaa darteed waxay u socotaa sidii wax yar oo dib-u-dhac ah, iyo dareenkeeda dheelitirnaanta ayaa aad u liita – mararka qaarkood way dhacdaa, oo waxay u socotaa sidii ilmo hal sano jir ah. Hooyadeed Barbaarinta ayaa la ciyaartay ciyaarto: yaa ku hayn kara dambiisha madaxa wakhtiga ugu dheer. Inkasta oo ay si fudud u samayn karto, hooyada barbaarisaa waxay inta badan lumisaa dambiisha, oo labaduba way qoslaan inta ay jimicsiga sameynayaan. Dhowr toddobaad ka dib, Nadege waxay si sharaf leh u socon kartaa waddo dheer iyada oo aan lumin dambiisha, haddana waxay u socotaa si naxariis leh iyada oo si toos ah u taagan. Sababtoo ah waxay ahayd hawl cayaareed, Nadege wuu sii waday isku dayga. Weligeed may baran tan haddii lagu canaanan lahaa ama marar badan lagu sheegi lahaa inay jidhkeeda toosiso.

Horumar bulsho/ shucuureed

Ciyaarta, isdhexgalka bulshadu waxa uu noqdaa xidhiidh. Ciyaartu waxay xoojisaa xidhiidhka ka dhexeeya daryeelaha iyo ilmaha iyada oo la is dhexgalka ciyaarta. Markay la ciyaaraan caruurtooda, daryeelayaashu waxay si fiican u bartaan ilmaha, iyagoo kor u qaadaya xidhiidhka jacaylka iyo xidhiidhka ka dhexeeya daryeelaha iyo ilmaha.

Ka garab ciyaarista iyo kuwa kale, koobiynta dadka waaweyn iyo ku celcelinta hawlaha iyo doorarka dadka waaweyn waxay taageertaa horumarka bulsho iyo shucuureed ee carruurta. Waxaa intaa dheer, waxqabadyada sida dhageysiga muusikada, iska yeel ciyaarista iyo ku ciyaarista sharciyada waxay ka caawiyaan carruurta inay horumariyaan bulsho ahaan iyo shucuur ahaanba. Xirfadaha lagu horumariyo ciyaarta waxay noqonayaan xirfad shaqo nolosha dambe.

Ciyaartu waxay muhiim u tahay horumarinta xirfadaha xalinta mushkiladaha. Cilmi-baaristu waxay muujinaysaa in carruurta iyo dadka waaweyn ee leh xirfado wanaagsan oo xalinta mashaakilaadka ay ku fiican yihiin maaraynta iyo la qabsiga dhibaatooyinka maalinlaha ah iyo caqabadaha. Tani waa xirfad aad iyo aad muhiim ugu noqonaysa adduunyada degdega ah isu beddelaya.

Tusaale: Bal qiyaas laba saaxiib: Gahiki iyo Mazimpaka waa todoba jir. Waxay sameeyeen jilid: Gahiki waa nin booliis ah, isku dayaya inuu qabto Mazimpaka, kaasoo si degdeg ah ugu kaxeeyay baabuurkiisa. Waxay inta badan ka hadlaan oo ay ku doodaan sharciyada, si ay labadooduba u bartaan sida loo wadahadlo shuruudaha, loo gaaro heshiis, iyo sidoo kale dabacsanaan. Markaa, markay ciyaaraan door-ciyaar fudud carruurtu waxay bartaan oo sahamiyaan kartida muhiimka u ah qaangaarnimada.

Xusuusnow, ciyaartu waa farxad. Ilmo kastaa sidiisa ayuu u horumaraa iyo waqtigiisa. Isku day inaadan riixin ilmahaaga, ama ha barbar dhigin ilmahaaga iyo awoodiisa carruurta kale.

NOOCEEYA CIYAARTA U FIICAN HORUMARKA CARRUURTA?

Ciyaartu waxay qaadan kartaa qaabab badan. Nooc kasta ama nooc kasta oo cayaareed ayaa faa’iido u leh horumarka carruurta. Carruurtu waxay ku ciyaari karaan alaabta ay ku ciyaaraan, dharka, sanduuqyada, rinjiga ama deegaanka ciid iyo biyo. Noocyada kala duwan ee ciyaarta mid kastaa waxay caawisaa carruurta inay yeeshaan awoodo gaar ah.

Tusaale ahaan:

• Ku ciyaarista deegaanka ciidda iyo biyaha waxay carruurta baraysaa sayniska iyo xisaabta tusaale ahaan barashada waxa dareere ah, adag iyo sida loo cabbiro waxyaalaha weelasha iyo sanduuqyada ku jira.
• Sawir-qaadista ama rinjiyeynta, ku ciyaarista caruusadaha iyo xidhashada waxay taageertaa hal-abuurka carruurta, mala-awaalka iyo sidoo kale muujinta dareenka
• Dhisidda baloogyada iyo alaabta lagu ciyaaro ee kala duwani waxay taageeraan awoodda lagu aqoonsado qaabab kala duwan, wax loo hagaajiyo, horumarinta fikirka macquulka ah iwm.
• Ciyaarta kubbadda cagta, qoob ka ciyaarka, orodka, fuulitaanka – dhammaan hawlahani waxay caawiyaan horumarinta xirfadaha jireed, xoogga, dabacsanaanta iyo xirfadaha iskudubarid.
• Heesaha iyo qoob ka ciyaarka inta badan waa qayb ka mid ah ciyaarta. Waxay kor u qaadaa xakamaynta jidhka iyo dareenka laxanka ee dhammaan hawlaha.